Alimenty na dziecko mieszkające za granicą
Obowiązek alimentacyjny, obejmujący osobiste starania o utrzymanie i wychowanie uprawnionego, a także pokrywanie kosztów tego utrzymania i wychowywania, stanowi jeden z podstawowych prawnych obowiązków ciążących na rodzicach względem ich dziecka. W ujęciu powszechnym alimentami określa się kwotę pieniężną, którą jedno z rodziców jest zobowiązane przekazywać na rzecz utrzymania dziecka, z reguły zamieszkującego z drugim z rodziców i pozostającego pod jego opieką.
W związku z nasilającymi się procesami emigracyjnymi często dochodzi do sytuacji, w której rodzice dziecka zamieszkują w różnych państwach. W tych okolicznościach powstaje pytanie, czy dziecku mieszkającemu za granicą należą się alimenty od rodzica przebywającego w Polsce? Czy Polak mieszkający za granicą może zostać zobowiązany do uiszczania alimentów na rzecz dziecka, które ma miejsce pobytu w Polsce?
Obowiązek alimentacyjny
Obowiązek alimentacyjny został ustanowiony w przepisach ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. – kodeks rodzinny i opiekuńczy. Zgodnie z tą regulacją rodzice są zobowiązani do świadczeń alimentacyjnych na rzecz dziecka, które nie jest jeszcze w stanie utrzymać się samodzielnie, o ile dochody z majątku dziecka nie wystarczają na pokrycie kosztów jego utrzymania i wychowania. Ustawa nie uzależnia w jakikolwiek sposób prawa do alimentów od miejsca zamieszkania dziecka czy miejsca zamieszkania rodziców. Tym samym, jeśli dziecko przebywa w Polsce, a rodzic za granicą, to na rodzicu będzie nadal ciążyć obowiązek pokrywania kosztów utrzymania dziecka. Analogicznie należy traktować sytuację, w której rodzic przebywa na terytorium Polski, zaś dziecko mieszka poza granicami kraju.
Problematyczne w przedmiocie świadczeń alimentacyjnych, gdy uprawniony bądź zobowiązany przebywa poza granicami Polski, staje się ustalenie jurysdykcji sądowej oraz ewentualna egzekucja alimentów, gdy dłużnik nie realizuje dobrowolnie ciążącego na nim obowiązku. Prawidłowe określenie właściwego sądu, ustalenie trybu składania odpowiednich wniosków oraz procedury ściągnięcia należnych świadczeń uzależnione jest od aktualnego miejsca pobytu zobowiązanego, ewentualnie miejsca pobytu osoby uprawnionej, i wymaga rozpatrzenia regulacji zawartych w różnych aktach prawnych.
Alimenty na terytorium UE
Od 2004 r. Polska jest członkiem Unii Europejskiej i zważywszy na konieczność stosowania przez RP prawa unijnego nie można pominąć przepisów wspólnotowych przy ustalaniu ewentualnych świadczeń alimentacyjnych. Podkreślić należy, że proces dochodzenia alimentów od Polaka mieszkającego w państwie członkowskim UE kształtuje się zupełnie odmiennie od dochodzenia alimentów od osoby przebywającej w kraju nienależącym do Unii.
Instytucję alimentów na poziomie unijnym uregulowano w rozporządzeniu nr 4/2009 z dnia 18 grudnia 2008 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń oraz współpracy w zakresie zobowiązań alimentacyjnych. Zgodnie z treścią tego aktu jurysdykcję w zakresie spraw dotyczących zobowiązań alimentacyjnych ma:
a) sąd zwykłego miejsca pobytu pozwanego;
b) sąd zwykłego miejsca pobytu wierzyciela;
c) sąd, który zgodnie z prawem sądu ma jurysdykcję do prowadzenia postępowania dotyczącego statusu osoby, w przypadku gdy sprawa dotycząca zobowiązań alimentacyjnych jest związana z tym postępowaniem, chyba że jurysdykcja ta wynika tylko z obywatelstwa jednej ze stron;
d) sąd, który zgodnie z prawem sądu jest właściwy do prowadzenia postępowania dotyczącego odpowiedzialności rodzicielskiej, w przypadku gdy sprawa dotycząca zobowiązań alimentacyjnych jest związana z tym postępowaniem, chyba że jurysdykcja ta wynika tylko z obywatelstwa jednej ze stron.
Wskazane podstawy jurysdykcji mają charakter alternatywny. Podstawy określone w pkt a) oraz b) znajdą zastosowanie wówczas, gdy roszczenie o alimenty ma stanowić główny przedmiot postępowania. Zgodnie z postanowieniami rozporządzenia, wierzycielem, o którym mowa w pkt b), jest każda osoba fizyczna, której należne są świadczenia alimentacyjne lub która występuje z roszczeniem o świadczenia alimentacyjne.
Jurysdykcja określona w pkt c) oraz d) wynika ze związania żądania alimentacyjnego z postepowaniem dotyczącym statusu osoby lub władzy rodzicielskiej. W tych sprawach prawo unijne nakazuje uwzględnienie przepisów regulujących jurysdykcję sądową, które obowiązują w danym państwie członkowskim. Wyjaśnienia wymaga, że postępowanie dotyczące statusu osoby dotyczyć będzie stanu cywilnego, a więc jurysdykcja wskazana w pkt c) odnosi się do spraw rozwodowych, o separację, czy spraw o ustalenie albo zaprzeczenie ojcostwa lub macierzyństwa. O ile prawo danego państwa członkowskiego dopuszcza możliwość rozpoznania takiej sprawy łącznie ze sprawą o alimenty, to sąd tego kraju, rozpoznający sprawę dotyczącą statusu osoby, będzie mógł rozpoznać również związaną z nią sprawę z zakresu zobowiązania alimentacyjnego. Zważywszy na treść polskiego ustawodawstwa sąd polski będzie orzekać o alimentach na dziecko mieszkającego za granicą, gdy przed sądem tym będzie toczyć się sprawa o rozwód, separację, unieważnienie małżeństwa, ustalenie ojcostwa lub sprawa o rozwiązanie przysposobienia.
Prawo unijne przewiduje również możliwość umownego ustalenia przez same strony jurysdykcji do rozstrzygania sporów już wynikłych lub mogących wyniknąć w sprawach dotyczących zobowiązań alimentacyjnych. W drodze pisemnej umowy strony mogą wybrać:
a) sąd państwa członkowskiego, w którym jedna ze stron ma zwykłe miejsce pobytu;
b) sąd państwa członkowskiego, którego obywatelem jest jedna ze stron;
Natomiast w przypadkach zobowiązań alimentacyjnych między małżonkami lub byłymi z małżonkami, w drodze umowy strony mogą wybrać sąd, który ma jurysdykcję do rozstrzygania sporów w ich sprawach małżeńskich bądź też sąd państwa członkowskiego, które było ostatnim wspólnym zwykłym miejscem pobytu małżonków przez okres co najmniej jednego roku.
Zaznaczyć należy, że zgodnie z treścią rozporządzenia nr 4/2009 orzeczenie w sprawach alimentacyjnych wydane w jednym państwie członkowskim, które jest stroną protokołu haskiego z dnia 23 listopada 2007 r., jest uznawane w innym państwie członkowskim Unii bez przeprowadzania jakiegokolwiek dodatkowego postepowania. Orzeczenie takie jest również wykonalne w innym państwie członkowskim. W związku tym uregulowaniem trzeba podkreślić, że jeśli postepowanie w przedmiocie alimentów toczyło się przed polskim sądem, to prawomocnie zasądzone w tej sprawie alimenty będą przysługiwać dzieciom niezależnie od tego, w którym państwie członkowskim UE zobowiązany do świadczeń rodzic przebywa. Błędne jest więc stanie przez wiele osób na stanowisku, że wraz z wyprowadzeniem się przez uprawnionego lub zobowiązanego za granicę traci moc wydane w Polsce orzeczenie w przedmiocie świadczeń alimentacyjnych. Ponadto protokół haski określa również prawo właściwe dla zobowiązań alimentacyjnych. Zgodnie z treścią aktu będzie to co do zasady prawo państwa, w którym wierzyciel ma miejsce zwykłego pobytu.
Egzekucja alimentów na terenie UE
Egzekucja alimentów może nastąpić wyłącznie w oparciu o prawomocne orzeczenie sądu tj. wyrok lub postanowienie albo na mocy ugody sądowej. Niejednokrotnie pomimo prawnego uregulowania świadczeń alimentacyjnych rodzic przebywający za granicą uchyla się od płacenia alimentów. W takiej sytuacji uzasadnione staje się złożenie wniosku o wykonanie orzeczenia w sprawie zobowiązań alimentacyjnych, który na odpowiednim formularzu należy wnieść do sądu okręgowego właściwego ze względu na miejsce zamieszkania uprawnionego. Ponadto, zgodnie z treścią wspomnianego już rozporządzenia nr 4/2009, do przedmiotowego wniosku dołączyć należy:
a) odpis orzeczenia spełniającego wymogi niezbędne do stwierdzenia autentyczności tego orzeczenia;
b) wyciąg z orzeczenia sporządzonego przez sąd pochodzenia na odpowiednim formularzu;
c) ewentualnie, zależnie od okoliczności sprawy, dokument wykazujący stan zaległości i podający datę ich wyliczenia.
Niezbędne będzie również załączenie tłumaczeń wymienionych dokumentów sporządzonych przez tłumacza przysięgłego, co oczywiście generuje dodatkowe koszty procedury. Możliwe jest jednak zawnioskowanie do sądu polskiego o zwolnienie z przedmiotowych opłat.
Obowiązkiem sądu okręgowego jest ustalanie właściwego organu państwa członkowskiego, do którego wniosek oraz dokumenty mają zostać przekazane. Gdy sąd złoży dokumenty, zagraniczny organ jest zobowiązany do przekazania w terminie 30 dni informacji potwierdzającej wpływ dokumentów, a w ciągu kolejnych 60 dni od dnia przekazania tej informacji musi zawiadomić o stopniu zaawansowania sprawy. Egzekucja świadczeń alimentacyjnych toczy się w oparciu o regulacje prawne państwa, w którym przebywa rodzic bądź inna osoba zobowiązana do świadczeń alimentacyjnych.
Co istotne, osoba uprawniona do otrzymania alimentów nie musi znać aktualnego miejsca zamieszkania dłużnika – wystarczające będzie podanie w składanym wniosku państwa, w którym zobowiązany przebywa oraz ostatni znany uprawnionemu adres zobowiązanego, ewentualnie wskazanie wszelkich informacji, które mogą być pomocne przy ustalaniu miejsca pobytu dłużnika. Organ państwa, do którego skierowany zostanie wniosek o egzekucję świadczeń, zobowiązany jest do samodzielnego ustalenia aktualnego miejsca zamieszkania dłużnika. Ponadto odpowiednie organy państwa, do którego adresowany jest wniosek, są uprawnione do zbadania dochodów lub majątku zobowiązanego, dzięki czemu możliwe staje się oszacowanie szans na zaspokojenie żądań alimentacyjnych.
Alimenty spoza UE
Żądanie o alimenty kierowane do osoby znajdującej się poza granicami UE zazwyczaj będzie wymagało rozpatrzenia regulacji prawnych zawartych w Konwencji Nowojorskiej o dochodzeniu roszczeń alimentacyjnych za granicą z dnia 20 czerwca 1956 r. Przedmiotowy akt prawny reguluje procedurę dochodzenia roszczeń alimentacyjnych przez uprawnionego przebywającego na terytorium państwa – strony konwencji od zobowiązanego znajdującego się na terytorium innego kraju również będącego sygnatariuszem konwencji, a jednocześnie nienależącego do Unii Europejskiej. Bez wątpienia Konwencja Nowojorska będzie w najbliższym czasie szeroko rozpatrywana przez środowisko prawnicze, gdyż w związku z wystąpieniem Wielkiej Brytanii z UE postanowienia tego aktu należy stosować do uregulowania świadczeń alimentacyjnych przysługujących dzieciom z miejscem pobytu w Polsce od rodziców mieszkających na Wyspach bądź należnych dzieciom przebywających w Zjednoczonym Królestwie od rodziców z miejscem zamieszkania na terytorium Polski.
Proces uregulowania świadczeń alimentacyjnych przewidziany w Konwencji Nowojorskiej jest prosty i dogodny w realizacji, gdyż polski sąd bezpośrednio pośredniczy w całej procedurze, ponadto jest to procedura niemal bezpłatna, a ewentualne koszty wiązać się będą wyłącznie z pozyskaniem odpisów odpowiednich dokumentów. Aby zainicjować postępowanie wierzyciel alimentacyjny powinien złożyć szereg wniosków przybierających postać formularzy, które widnieją na witrynach internetowych sądów, a także winien załączyć wszelkie dokumenty istotne dla sprawy, w tym fotografię własnej osoby, a w miarę możliwości także fotografię zobowiązanego. Sądem, będącym pośrednikiem w przyjmowaniu i przesyłaniu wniosków, pism oraz dokumentów jest sąd okręgowy właściwy dla miejsca zamieszkania uprawnionego do alimentów.
Wraz ze złożeniem zestawu wszystkich dokumentów sąd okręgowy, na podstawie udzielonego mu pełnomocnictwa zgodnie z art. 3 ust. 3 Konwencji, podejmuje wszelkie niezbędne działania do uzyskania alimentów przez uprawnionego. Zakres tych działań obejmuje nie tylko dążenie do ustalenia świadczeń alimentacyjnych w drodze ugody czy powództwa, ale również egzekucję prawnie uregulowanych już alimentów od rodzica przebywającego w państwie innym niż uprawnione dziecko.
Zgodnie z treścią Konwencji uregulowanie świadczeń alimentacyjnych oraz rozstrzygnięcie wszelkich spraw z nimi związanych następuje w oparciu o przepisy prawne tego państwa, w którym przebywa osoba zobowiązana do płacenia alimentów, z uwzględnieniem również przepisów międzynarodowego prawa prywatnego tego państwa.
Należy jeszcze podkreślić, że Polska jest stroną licznych umów regulujących sprawy rodzinne, które umożliwiają skuteczne ustalenie i egzekucję alimentów w innych krajach niż państwa członkowskie UE czy państwa będące sygnatariuszami Konwencji Nowojorskiej. W przypadku chęci wystąpienia z roszczeniem o świadczenia alimentacyjne od osoby przebywającej w takim kraju konieczna staje się analiza i interpretacja umowy zawartej z tym państwem. Nadto swoistą specyfiką charakteryzuje się również dochodzenie alimentów od Polaków przebywających w Stanach Zjednoczonych, a także w Kanadzie. Dążenie do uzyskania alimentów od rodzica przebywającego poza granicami Polski, jak i na rzecz dziecka mieszkającego za granicą wymaga dopełnienia licznych formalności i ścisłego przestrzegania określonych procedur. W zależności od okoliczności konkretnego stanu faktycznego skuteczne wyegzekwowanie świadczeń alimentacyjnych uwarunkowane jest przestrzeganiem różnorodnych aktów prawnych. Należy jednak zauważyć, że organy sądownicze są zobligowane do udzielania polskim obywatelom szerokiej pomocy w uzyskaniu alimentów oraz zapewnienia dostępu do wszelkich niezbędnych informacji w tym przedmiocie, dlatego też, jeśli zachodzą przesłanki do ustalenia obowiązku alimentacyjnego, warto podjąć starania o prawne uregulowanie świadczeń pieniężnych na rzecz dzieci, niezależnie od miejsca ich pobytu.