Rozwód a niepełnosprawne dziecko

Żyjemy w czasach, w których lawinowo rośnie liczba rozwodów. Niektóre szacunki wskazują, że rozwiązaniu przez rozwód ulega już co drugie małżeństwo w Europie, zaś w Polsce – co trzecie. W postępowaniu rozwodowym należy mieć zawsze na uwadze, iż nie jest to proces dotyczący wyłączenie formalnego zakończenia związku dwojga ludzi, gdyż wiąże się również z szeregiem innych zagadnień wymagających prawnego uregulowania. Przede wszystkim konieczne okazać się może określenie alimentów na dziecko czy byłego małżonka, ustalenie kwestii władzy rodzicielskiej i opieki nad małoletnim dzieckiem czy przeprowadzenie podziału majątku. W szczególnej sytuacji znajdują się rodzice dziecka z niepełnosprawnością, ponieważ stan zdrowia potomka małżonków może istotnie wpłynąć na zakres obowiązku alimentacyjnego, sposób uregulowania opieki, a nawet na samą decyzję sądu w przedmiocie rozwiązania małżeństwa przez rozwód.

Niepełnosprawność dziecka a dopuszczalność orzeczenia rozwodu

Nie ulega wątpliwości, iż małżonkowie, którzy są rodzicami niepełnosprawnego dziecka muszą mierzyć się z licznymi wyzwaniami, nierzadko znacznie zmienić organizację własnego życia i zdobyć się na różne poświęcenia. Często taka rzeczywistość wielu ludzi przerasta i staje się przyczyną rozpadu małżeństwa. Oczywiście nierzadko dochodzi również do rozkładu pożycia dwojga ludzi bez względu na to, czy ich dziecko jest poważnie chore, czy też nie. Można postawić sobie pytanie, czy fakt bycia rodzicem niepełnosprawnego dziecka w jakiś sposób może stać się czynnikiem decydującym o dopuszczalności orzeczenia rozwodu?

Zgodnie z kodeksem rodzinnym i opiekuńczym każdy z małżonków może żądać rozwiązania małżeństwa przez rozwód, jeśli doszło do zupełnego i trwałego rozkładu pożycia małżeńskiego. W świetle orzecznictwa sądowego o rozkładzie pożycia świadczy zanik więzi fizycznych, duchowych i gospodarczych między małżonkami. Jednakże nie zawsze w tych okolicznościach sąd wyda wyrok orzekający rozwód. Otóż jeśli na skutek rozwodu miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków sąd nie rozwiąże małżeństwa. Przepisy nie dają odpowiedzi na pytanie, jak należy interpretować dobro dzieci, dlatego w każdym jednostkowym przypadku sąd musi dokonać wykładni tej przesłanki i z uwzględnieniem wszystkich okoliczności sprawy ocenić, czy rozwód stanowi zagrożenie dla dobra dzieci.

W uchwale Sądu Najwyższego z dnia 18 marca 1968 r. (sygn. akt III CZP 70/66) wskazano, że uszczerbku w dobru małoletnich dzieci można się dopatrzyć, gdy stan, jaki zaistnieje po orzeczeniu rozwodu, nie pozwala na rozstrzygnięcie o sytuacji dzieci w sposób zapewniający zaspokojenie ich potrzeb materialnych i moralnych co najmniej w takim zakresie, w jakim potrzeby te zaspokajane były w czasie trwania małżeństwa rodziców. Zdaniem Sądu Najwyższego dotyczy to zwłaszcza wypadków, w których wspólna piecza faktyczna obojga rodziców jest w ustalonych okolicznościach konieczna i w pewnym zakresie wykonywana, a istniejące pomiędzy małżonkami stosunki nie rokują szans utrzymania tego stanu rzeczy po rozwodzie. Może się więc okazać, że sąd odmówi uwzględnienia powództwa w sprawie o rozwód, jeśli w trakcie pożycia małżonkowie wspólnie opiekowali się niepełnosprawnym dzieckiem, dzieląc między siebie liczne obowiązki i trudy z tym związane, zaś po orzeczeniu rozwodu istnieje znaczne ryzyko, że sprawowanie pieczy ulegnie zmianie w sposób, który istotnie zaszkodzi dziecku.

Władza rodzicielska i opieka nad niepełnosprawnym dzieckiem po rozwodzie

Zasadniczo w wyroku orzekającym rozwód sąd rozstrzyga również o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem obojga małżonków i kontaktach rodziców z dzieckiem. Jeśli jednak małżonkowie są zdolni do podjęcia konstruktywnego dialogu i ustalenia między sobą sposobu wykonywania władzy rodzicielskiej oraz kontaktowania się z dzieckiem, sąd uwzględnia ewentualne porozumienie między rodzicami, o ile jest ono zgodne z dobrem dziecka.

W zapewnieniu dziecku dotkniętemu niepełnosprawnością odpowiednich warunków rozwoju i wychowania rodzice pełnią absolutnie kluczową rolę, której znaczenie jest tym większe, im poważniejsza jest przyczyna niepełnosprawności dziecka. Istnieje szereg chorób, czy to fizycznych, czy to psychicznych, które sprawiają, że w życiu dziecka niezbędna jest zarówno obecność ojca, jak i matki. Jeśli małoletni wymaga stałej opieki lekarskiej, rehabilitacji czy specjalistycznej terapii i w danej sprawie sąd dojdzie do przekonania, że prawidłowa opieka nad dzieckiem będzie zapewniona przy równym udziale ojca i matki dziecka, orzeknie o przyznaniu władzy rodzicielskiej obojgu małżonkom i ustali kontakty rodziców z dzieckiem w sposób, który w równym stopniu zapewni obecność obojga małżonków w życiu ich dziecka.

Z drugiej strony, jeśli tylko dobro dziecka za tym przemawia, a rodzice dziecka nie potrafią osiągnąć porozumienia w kwestii władzy rodzicielskiej, sąd może orzec o powierzeniu władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, jednocześnie ograniczając ją drugiemu do określonych obowiązków i uprawnień względem dziecka.. Na kształt rozstrzygnięcia w tym przedmiocie może mieć niepełnosprawność dziecka – jeśli na przykład jedno z rodziców stale opiekuje małoletnim, dba o regularność wizyt lekarskich, angażuje się w zakup leków, a także poprzez inne działania w sposób holistyczny nadzoruje leczenie dziecka, istnieje wysokie prawdopodobieństwo, że to temu rodzicowi powierzona zostanie pełna władza rodzicielska.

Gdy brak kompromisu między rodzicami w odniesieniu do sposobu kontaktowania się z dzieckiem, sąd orzeknie również w tym przedmiocie w wyroku rozwodowym, oczywiście mając na uwadze dobro dziecka. W wyroku określone zostaną wówczas dni i konkretne godziny, podczas których dziecko obecne będzie odpowiednio przy matce lub ojcu. W wypadku dziecka z niepełnosprawnością sposób uregulowania kontaktów będzie musiał zostać dostosowany do stanu zdrowia małoletniego, w szczególności gdy zachodzi konieczność regularnej rehabilitacji kilka razy w tygodniu czy wizyt u psychologa bądź lekarza specjalisty. Często rodzice dążą do ustanowienia opieki naprzemiennej tak, aby dziecko na zmianę przebywało u ojca i matki przez tydzień lub dwa. Jednakże sąd musi mieć na względzie, że nie każde dziecko będzie prawidłowo reagować na rotacyjną zmianę miejsca pobytu, zwłaszcza gdy zdiagnozowano u niego zaburzenia psychiczne, czy też w sytuacji, gdy u jednego z rodziców brakuje odpowiedniego sprzętu koniecznego do względnie normalnego funkcjonowania dziecka na co dzień.

Czy sposób uregulowania władzy rodzicielskiej i kontaktów wpływa na możliwość podejmowania decyzji w przedmiocie metody leczenia dziecka czy wykonania określonego zabiegu medycznego? Rodzice, będąc przedstawicielami ustawowymi dziecka, decydują o wszelkich istotnych sprawach w życiu małoletniego, w tym o udzielanych mu świadczeniach medycznych. Jeśli w wyroku rozwodowym sąd przyznał władzę rodzicielską na równi obojgu rodzicom, nadal powinni oni współpracować przy podejmowaniu decyzji istotnych dla życia dziecka, w tym o jego leczeniu. Jeśli między małżonkami, którzy zachowują taką samą władzę rodzicielską, występuje spór na tle podjęcia leczenia dziecka, należy zwrócić się do sądu opiekuńczego o wyrażenie odpowiedniej zgody.

W przypadku, gdy władza rodzicielska jednego z rodziców jest ograniczona, zdolność do podjęcia przez niego decyzji w zakresie leczenia dziecka zależy od orzeczenia sądu. Jeśli w wyroku przyznano rodzicowi z ograniczoną władzą rodzicielską prawo do współdecydowania o leczeniu dziecka, to taki rodzic może podejmować wiążące decyzje w tym przedmiocie. Gdy nie przyznano takiego uprawnienia, o ewentualnym leczeniu rozstrzyga samodzielnie rodzic z pełnią władzy rodzicielskiej.

Należy zaznaczyć, że sposób uregulowania władzy rodzicielskiej określony w wyroku rozwodowym nie jest nieodwołalny. Jeśli dobro dziecka tego wymaga, sąd opiekuńczy może zmienić orzeczenie o władzy rodzicielskiej i sposobie jej wykonywania zawarte w wyroku orzekającym rozwód.

Alimenty na dziecko niepełnosprawne

W wyroku orzekającym rozwód sąd orzeka również, w jakiej wysokości każdy z małżonków jest obowiązany do ponoszenia kosztów utrzymania i wychowania dziecka. Kodeks rodzinny i opiekuńczy wskazuje, że zakres świadczeń alimentacyjnych (a więc kosztów utrzymania i wychowania dziecka) zależy od usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego oraz od zarobkowych i majątkowych możliwości zobowiązanego. Oczywistym jest, że koszty utrzymania dziecka z niepełnosprawnością zazwyczaj będą znacząco wyższe aniżeli zdrowego potomka. Dlatego rodzic, na którego nałożony zostanie obowiązek płacenia alimentów musi liczyć się z tym, że wysokość takich świadczeń może być znaczna. Kwota alimentów zależeć będzie przede wszystkim od stopnia niepełnosprawności, rodzaju schorzenia i miejsca zamieszkania dziecka. Relewantne mogą okazać się takie okoliczności jak:

• konieczność stałej opieki specjalisty (np. kardiologa, neurologa, logopedy, nefrologa) i związanych z tym opłat z tytułu prywatnych wizyt lekarskich – sąd będąc świadomym niekoniecznie szybkiego dostępu do lekarza w ramach publicznej służby zdrowia może uznać za w pełni uzasadnioną prywatną opiekę medyczną;
• nabycie niezbędnego sprzętu ortopedycznego czy rehabilitacyjnego (np. protezy, wózki, ławki i stoły rehabilitacyjne);
• zakup leków pieluch, cewników i innych artykułów o fundamentalnym znaczeniu dla codziennego funkcjonowania dziecka.;
• koszty dojazdów do placówek medycznych.

Kodeks rodzinny i opiekuńczy stanowi, że wykonanie obowiązku alimentacyjnego względem dziecka, które nie jest jeszcze w stanie utrzymać się samodzielnie albo wobec osoby niepełnosprawnej może polegać w całości lub w części na osobistych staraniach o utrzymanie lub o wychowanie uprawnionego. W takiej sytuacji świadczenie alimentacyjne pozostałych zobowiązanych polega na pokrywaniu w całości lub w części kosztów utrzymania lub wychowania uprawnionego. Niewykluczone więc, że jeśli jedno z rodziców stale opiekuje się niepełnosprawnym dzieckiem, troszczy o jego rozwój i edukację, a więc spełnia swój obowiązek alimentacyjny „w naturze”, drugi rodzic po rozwodzie będzie zobowiązany do pokrywania wszelkich kosztów związanych z zaspokojeniem fundamentalnych potrzeb dziecka, w tym znacznych wydatków wynikających z jego niepełnosprawności.

Jeśli dziecko rozwiedzionych małżonków jest niepełnosprawne niewykluczone, że obowiązek alimentacyjny będzie ciążyć na jednym z rodziców do końca życia dziecka. Istnieje mnóstwo schorzeń, które dożywotnio będą wykluczać dziecko z normalnego funkcjonowania i trwale uniemożliwią mu samodzielne utrzymanie się. Jeśli niepełnosprawny ze względu na chorobę nie może zdobyć odpowiedniego wykształcenia ani wykonywać pracy zarobkowej, na rodzicach stale będzie ciążyć obowiązek alimentacyjny. Ponadto podkreślić należy, że wysokość alimentów w żaden sposób się jest uzależniona od świadczeń przyznanych niepełnosprawnemu dziecku takich jak zasiłek pielęgnacyjny, renta socjalna czy zasiłek opiekuńczy.

Odnalezienie się w roli rodzica niepełnosprawnego dziecka to misja niezwykle trudna dla każdego człowieka stojącego przed takim wyzwaniem. Choroba potomka często stoi w sprzeczności w wizją rodzicielstwa, jaka przez lata tworzyła się w umysłach jego rodziców. Stronić raczej należy od wystawiania kategorycznej oceny małżonkowi, który decyduje się na rozwód i rozstanie z rodziną, gdy dochodzi do wniosku, że wychowanie niepełnosprawnego dziecka go przerasta. Niezależnie od przyczyn rozkładu pożycia, czy to wynikających z faktu posiadania chorego dziecka, czy z mnóstwa innych czynników niekorzystnie wpływających na małżeństwo, rozwodzący się rodzice muszą mieć na uwadze, że wyrok rozwodowy może znacznie przeorganizować dotychczasowy kształt opieki nad niepełnosprawnym dzieckiem oraz prowadzić do znacznego obciążenia finansowego jednego z rodziców.