Władza rodzicielska – co wpływa na jej zakres?
Władza rodzicielska obejmuje prawa i obowiązki przysługujące rodzicom względem ich dziecka, których prawidłowe realizowanie podyktowane jest koniecznością zagwarantowania dziecku jak najlepszych warunków do życia i rozwoju. Wykonywanie władzy rodzicielskiej to przede wszystkim sprawowanie pieczy nad osobą oraz majątkiem dziecka, a także wychowywanie dziecka z poszanowaniem jego godności i praw.
Zasadą jest, że kształt władzy rodzicielskiej jest niezmienny przez cały okres jej trwania. W pewnych sytuacjach uzasadniona staje się jednak ingerencja sądu, który w wyniku przeprowadzonego postępowania decyduje o zawieszeniu, ograniczeniu bądź pozbawieniu władzy. Czym różnią się orzeczenia w przedmiocie władzy rodzicielskiej? Jakie okoliczności mogą zmienić zakres przysługującej władzy bądź całkowicie ją wyłączyć?
Na czym polega władza rodzicielska?
Wykonywanie władzy rodzicielskiej powinno być zgodne z dobrem dziecka, jak również z interesem społecznym. Zasadniczo władza przysługuje obojgu rodzicom i najczęściej powstaje ex lege jako następstwo urodzenia dziecka. Zarówno matce, jak i ojcu, przysługuje taki sam zespół uprawnień i obowiązków, jednakże powinni oni rozstrzygać wspólnie w przedmiocie istotnych spraw dziecka.
Najistotniejsze komponenty władzy rodzicielskiej to piecza nad dzieckiem, zarząd jego majątkiem oraz reprezentacja dziecka. W ramach opieki nad osobą dziecka rodzice powinni podejmować starania o jego fizyczny i duchowy rozwój, wszechstronne przygotowanie do funkcjonowania w społeczeństwie, w tym do wykonywania pracy, w sposób uwzględniający indywidualne predyspozycje dziecka. Z kolei zarząd majątkiem obejmuje dokonywanie czynności faktycznych i prawnych w odniesieniu do aktywów oraz pasywów wchodzących w skład majątku dziecka. Co istotne, zarząd majątkiem dziecka nie dotyczy wszelkich pieniędzy czy przedmiotów majątkowych składających się na majątek małoletniego. Spod tego zarządu wyjęte są zarobki dziecka oraz przedmioty oddane mu do swobodnego użytku. Nadto w przypadku czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu rodzice muszą skierować się do sądu opiekuńczego o wyrażenie zgody na dokonanie takiej czynności. Zgoda sądu konieczna będzie choćby w celu odrzucenia spadku przypadającego małoletniemu czy rozporządzenia jego nieruchomością. Kwestia reprezentacji dziecka sprowadza się zaś do stwierdzenia, że rodzice są przedstawicielami ustawowymi dziecka i jako tacy dokonują w jego imieniu określonych czynności prawnych, występują przed sądami oraz innymi organami państwowymi.
Zawieszenie władzy rodzicielskiej
Zgodnie z kodeksem rodzinnym i opiekuńczym, w wypadku zaistnienia przemijającej przeszkody w wykonywaniu władzy rodzicielskiej sąd opiekuńczy może orzec o jej zawieszeniu. Nie oznacza to jednak, że prawa i obowiązki przysługujące względem dziecka wygasają, a jedynie to, że rodzice tymczasowo nie mogą sprawować władzy. Przyczyną, która może uzasadniać zawieszenie władzy będzie np. krótkotrwała, lecz dolegliwa choroba rodzica, uniemożliwiająca podejmowanie przez niego rozsądnych decyzji dotyczących życia dziecka, czy dłuższy wyjazd poza granice kraju, w którym dziecko stale przebywa.
Gdy ustanie przyczyna zawieszenia, władzę ponownie można wykonywać w poprzednim zakresie. Nie następuje to jednak automatycznie, gdyż niezbędne jest wydanie przez sąd orzeczenia w tym przedmiocie. Może się również okazać, że przyczyna, która pierwotnie stanowiła uzasadnienie dla zawieszenia władzy rodzicielskiej, nabrała trwałego charakteru. Niewykluczone, że w takim wypadku dojdzie do pozbawienia władzy rodzicielskiej.
Pozbawienie władzy rodzicielskiej
Pozbawienie władzy rodzicielskiej jest najdalej idącym działaniem sądu wpływającym na relację między rodzicami, a dziećmi. Na tej drodze dochodzi do zniesienia wszelkich kompetencji, które dotąd przysługiwały rodzicowi względem dziecka. Z tego względu rozstrzyganie w przedmiocie pozbawienie władzy rodzicielskiej wymaga wszechstronnego rozważenia przez sąd okoliczności konkretnego stanu faktycznego.
Kodeks rodzinny i opiekuńczy stanowi, że do pozbawienia władzy dochodzi w przypadku wystąpienia trwałej przeszkody uniemożliwiającej wykonywanie władzy, a także wówczas, gdy rodzice tej władzy nadużywają lub rażąco zaniedbują swoje obowiązki względem dziecka. Jakie sytuacje prowadzą do realizacji wskazanych przesłanek?
Trwała przeszkoda zachodzi wtedy, gdy wykonywanie praw i obowiązków jest niemożliwe, niekoniecznie z przyczyn zawinionych przez rodziców. Trwałą przeszkodą będzie przykładowo choroba psychiczna rodzica, wyjazd rodzica za granicę na stałe połączony z brakiem jakiegokolwiek zainteresowania życiem dziecka czy odbywanie wieloletniej kary pozbawienia wolności w zakładzie karnym. Jeśli chodzi o nadużywanie władzy, dotyczyć to będzie takich sytuacji, jak stosowanie kar cielesnych i innych form agresji wobec dziecka, czy zmuszanie go do wykonywania pracy ponad siły. Z kolei rażącym zaniedbywaniem obowiązków będzie z reguły uporczywe nieinteresowanie rozwojem i wychowywaniem dziecka czy zaniechanie czynności gwarantujących zaspokojenie fundamentalnych potrzeb małoletniego.
Pozbawić władzy można zarówno oboje rodziców, jak i tylko jednego z nich. Wymaga podkreślenia, że pozbawienie władzy nie jest równoznaczne ze zniesieniem obowiązku alimentacyjnego względem dziecka – rodzic pozbawiony wszelkich atrybutów władzy rodzicielskiej może zostać zobowiązany do płacenia alimentów. Istotne jest również to, że podobnie jak w przypadku zawieszenia władzy rodzicielskiej, tak jej pozbawienie nie ma charakteru nieodwracalnego. Zmiana w tym zakresie wymaga odpowiedniego orzeczenia sądu.
Ograniczenie władzy rodzicielskiej
Zgodnie z przepisami kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, w sytuacji, gdy dobro dziecka jest zagrożone, sąd wydaje odpowiednie zarządzenia. Katalog przedmiotowych zarządzeń pozostaje otwarty i przyjmuje się, że dopuszczalne jest podjęcie każdego zarządzenia, które jawi się jako uzasadnione z perspektywy dbałości o dobro dziecka. Niezależnie od zakresu ingerencji wydanych zarządzeń w spektrum praw i obowiązków wynikających z władzy rodzicielskiej, przy ograniczeniu tej władzy zawsze część kompetencji pozostawia się rodzicom.
Podobnie jak przy pozbawieniu władzy rodzicielskiej, ograniczenie może dotknąć zarówno oboje rodziców, jak i tylko jednego z nich. Przepisy wskazują na kilka przykładowych zarządzeń, których wydanie prowadzi do ograniczenia władzy względem dziecka:
– zobowiązanie rodziców i ich dziecka do określonego postępowania, na przykład pracy z asystentem rodziny, czy też samych rodziców do podjęcia pewnych kroków, choćby rozpoczęcia terapii rodzinnej czy skorzystania z innej formy pomocy rodzinie;
– określenie czynności, których rodzice nie mogą dokonać bez zgody sądu;
– poddanie nadzorowi kuratora wykonywania przez rodziców przysługującej im władzy;
– skierowanie dziecka do placówki powołanej do przygotowania zawodowego bądź innej, która sprawuje częściową pieczę nad dziećmi;
– umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej czy rodzinnym domu dziecka, co należy uznać za najsilniejszą ingerencję, prowadzącą do odizolowania dziecka od rodziców.
Część ze wskazanych zarządzeń ma charakter trwały, a część jedynie doraźny. Doraźne zarządzenia będą z reguły dotyczyć czynności jednorazowej, nie ograniczając władzy rodzicielskiej w dłuższej perspektywie. Tytułem przykładu można wskazać na zobligowanie rodziców do poddania dziecka leczeniu szpitalnemu czy zarządzenie sądu o wykonaniu pilnej operacji, które zastępuje zgodę rodziców w tym zakresie.
Władza rodzicielska a życie rodziców w rozłączeniu
Z uwagi na rosnącą ilość rozwodów warto zadać sobie pytanie, jak ustanie małżeństwa może wpłynąć na władzę rodzicielską. Przede wszystkim należy podkreślić, że w wyroku orzekającym rozwód sąd obligatoryjnie rozstrzyga o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem małżonków. O ile strony nie są silnie skonfliktowane i potrafią nawiązać dialog, rozsądne wydaje się zawarcie przez małżonków pisemnego porozumienia w przedmiocie wykonywania władzy, które zostanie uwzględnione przez sąd, jeśli tylko przyjęte ustalenia są zgodne z dobrem dziecka. Podobnie sporządzić porozumienie mogą rodzice dziecka, którzy nigdy nie byli małżeństwem, czy też będąc w związku małżeńskim nie zamierzają inicjować postępowania rozwodowego. W świetle przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego istotne jest jedynie to, że rodzice małoletniego żyją w rozłączeniu, a więc nie istnieje między nimi życiowa wspólnota, w szczególności rodzice dziecka nie mieszkają razem, nie łączy ich więź fizyczna i duchowa. W takim wypadku, jeśli władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom, a dobro dziecko tego wymaga, sąd może określić sposób jej wykonywania. Gdy doszło do spisania porozumienia regulującego tę kwestię i jest ono zgodne z dobrem dziecka, sąd pozostawia władzę rodzicielską obojgu rodzicom. Częstym rozstrzygnięciem sądowym, kiedy rodzice nie sporządzili porozumienia, jest powierzenie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, przy jednoczesnym ograniczeniu jej drugiemu rodzicowi wyłącznie do określonych obowiązków i uprawnień, sprowadzających się zazwyczaj do decydowania o istotnych sprawach w życiu dziecka.